Geheimen van Ierlands veenmoerassen

Magie in het veenmoeras

Het verborgen hart zit vol magie, maar de wetenschap vertelt de waarheid. Een veenmoeras is een plat drasland, waar turf of dood plantenmateriaal zich tot een aanzienlijke diepte heeft opgehoopt. In Ierland zijn ze vooral geconcentreerd in het midden van het eiland, in een gebied dat bekendstaat als het verborgen hart van Ierland, maar je vindt ze ook in de berg- en kustgebieden.

De veenmoerassen in county's als Offaly en Longford zijn vooral verhoogd veenmoeras. Hun opbouw is eenvoudig, maar tijdrovend: meer dan duizenden jaren aan niet verteerd plantenmateriaal vormen een dikke, bijna ondoordringbare laag turf die steeds dikker wordt. Plantensoorten als mos bedekken de bovenste laag en zo kan het verhoogde veenmoeras floreren.

Deze veenmoerassen, die nu zeer zeldzaam zijn in Europa, zijn plekken van kwetsbare schoonheid. In Ierland gedijen verschillende soorten veenmos goed omdat ze kunnen overleven op mineraalarm regenwater. Veenmos heeft niet voor niets de bijnaam 'bouwer van het veenmoeras', het plantje kan namelijk 20 keer zijn eigen gewicht in water opnemen.

“Zonder veenmos zouden we geen veenmoeras hebben. Deze prachtige planten, versteend in de tijd in de diepe poelen van het veenmoeras, vormen ook de habitat voor piepkleine dierenwereldjes”, zegt fotograaf Tina Claffey. Tina is gespecialiseerd in natuurfotografie van het Ierse veenmoeras en drasland. Ze heeft net een boek gepubliceerd over het onderwerp, genaamd Portal – Otherworldly Wonders of Ireland's Bogs, Wetlands & Eskers.

Een levend tapijt

“Ik ben al jaren gefascineerd door het levende tapijt van flora en fauna wat onze veenmoerassen en draslanden in feite zijn. In deze oude wilde omgeving, zo dicht bij ons, vind je veel verschillende planten en dieren. En elk seizoen heeft zijn eigen schoonheid.

Een van mijn favorieten is de prachtige gewone dotterbloem, een van de eerste voorjaarsbloeiers. Deze plant is een geschenk uit de hemel voor de jonge voorjaarsinsecten”, legt Tina uit.

Maar als deze insecten een lang leven verwachten, moeten ze op hun hoede zijn voor de drie insectenetende planten van Ierland: blaasjeskruid, vetblad en zonnedauw.

Schoonheid en gevaar

Deze planten zijn verleidelijk aantrekkelijk met hun levendige kleuren, maar wees gewaarschuwd. Hun kleverige tentakels kunnen een kwestie van leven of dood zijn voor elke voorbijvliegende eendagsvlieg, mot of ander insect.

Schoonheid en gevaar lopen naadloos in elkaar over in het veenmoeras.

Legenden en leven op het veenmoeras

Eeuwenlang leverde het veenmoeras turf voor het verwarmen van huizen, om op te koken en voor commerciële doeleinden.

Maar het is de afgelopen decennia duidelijk geworden hoe hoog de milieukosten van het gebruik van turf zijn. Daarom wordt de turfstook geleidelijk afgeschaft. Deze serene plaatsen zijn nu natuurreservaten geworden waar een zeer specifieke flora en fauna floreert.

Onderscheidende habitat

Neem de tijd en misschien zie je een vos die van de bosbessen snoept, een valk die zich op een veldmuis stort of libellen die tussen de wilde orchideeën fladderen. In het vreemde, oude, magische veenmoeras van Ierland vind je een hoop personages die elke centimeter van hun eigen habitat op hun duimpje kennen.

De hazen kennen het veenmoeras ook goed. Ze weten waar je de beste beschutting vindt, wat de beste heuvels zijn om te grazen en hoe je aan de roofdieren kunt ontkomen. Ze doen dit met een prijzenswaardige elan. Hoewel hun poten op de voeten van een clown lijken, kan een haas door het veenmoeras rennen met een versnelling waar zelfs een Formule 1-rijder van op zou kijken. Het is een verbluffend dramatisch gezicht.

De haas heeft nog meer informatie: hij weet waar de toegangspoort tot het hiernamaals is, waar de goden en helden wonen.

Vreemd genoeg bevindt deze poort zich in het veenmoeras van Ierland, als je de legende tenminste wilt geloven. Volgens dezelfde bron weten hazen ook waar schatten begraven liggen. Met hun hazentanden lijken ze dus van alle markten thuis te zijn.

Dansende lichten

Het rottende materiaal van het veenmoeras veroorzaakt nog een ander fenomeen: het dwaallicht of soms 'die akelige lichtjes' genoemd, en we hebben het niet over de kerstboomverlichting.

Dwaallicht is alleen te zien in het donkerste van de nacht, een licht in de verte dansend op het veenmoeras. Vroeger werd gedacht dat dit geesten van de doden waren die reizigers de verraderlijke moerassen inlokten.

Gevangen in het veenmoeras konden de geesten de hemel noch de hel binnengaan en sleten ze hun dagen al dolend over de aarde.

De connectie met Graaf Dracula

Het dwaallicht maakt zijn opwachting in Dracula. De uit Dublin afkomstige auteur Bram Stoker was nog nooit in Transsylvanië geweest, maar hij had wel uitgebreid door Ierland gereisd en kende het veenmoeras goed.

De graaf met zijn extravagante tanden verwijst naar de oude volksverhalen die vertellen dat deze vreemde lichten in het veenmoeras de plekken aanduiden waar schatten verborgen liggen. Graaf Dracula wilde altijd graag hulp bieden.

Wetenschappelijke uitleg

Dwaallichten zijn wetenschappelijk te verklaren als een natuurverschijnsel waarbij koolwaterstofgassen uit het verterende turf spontaan ontvlammen.

De legenden komen natuurlijk van de mensen die al sinds de prehistorie rond het veenmoeras leven. Dat blijkt meer dan voldoende tijd om hun folklore, grote verhalen en sagen te koesteren.

De sinistere kant van het veenmoeras

Degenen die de volksverhalen van generatie op generatie hebben doorgegeven, hadden al lang een tastbaar bewijs dat er iets buitenaards was bij het veenmoeras.

“Waar elke heuvel zijn helden heeft en elk veenmoeras zijn botten”, schreef de Noord-Ierse auteur Sam Hanna Bell, en inderdaad worden er regelmatig botten ontdekt onder de turf. Veel mensen zijn vroegtijdig aan hun einde gekomen. Sommigen dwaalden in het donker op weg naar huis, langs de verraderlijke moerassen, misschien van het veilige pad af.

Slachtoffers van moord in de ijzertijd

Anderen zijn op een meer huiveringwekkende manier aan hun eind gekomen. In 2003 werd de lokale politie in county Offaly gebeld nadat er een lichaam was gevonden in het veenmoeras in de buurt van Croghan Hill.

De staatspatholoog stelde al snel vast dat dit een historische zaak was. Uit onderzoek bleek het om een lichaam te gaan van een lange man van een jaar of twintig, die ergens aan het begin van de Ierse ijzertijd (800 v.Chr. - 400 n.Chr.) op een gewelddadige manier is komen te overlijden. Hij had steekwonden, was onthoofd en zijn tepels waren afgesneden.

In county Meath werd in 2003 een ander moordslachtoffer uit de ijzertijd gevonden. Ook hij bleek bijzonder gruwelijk aan zijn einde te zijn gekomen. Deze twee mannen – en nog vele anderen die werden gevonden in het veenmoeras – staan bekend als de veenlijken of veenmensen.

De veenlijken ontdekken

Isabella Mulhall, assistent collectiebeheer van de sectie Irish Antiquities en coördinator van het onderzoeksproject veenlijken van het National Museum of Ireland, verklaart het belang van deze vondsten: “De conserverende eigenschappen van het veenmoeras hebben geleid tot het bestaan van de veenlichamen of -lijken, menselijke resten die vaak bijzonder goed bewaard zijn gebleven.

“Met behulp van onderzoek,” zegt ze, “is het mogelijk om erachter te komen hoe ze zijn gestorven en wie ze misschien zijn geweest … ze hebben ons de kans gegeven om met onze voorouders in contact te komen.”

De tentoonstelling Kingship and Sacrifice in het National Museum of Ireland in Dublin onderzoekt dit fenomeen en toont de veenlijken, maar ook andere voorwerpen, waaronder koninklijke regalia, gebruiksvoorwerpen en wapens. “Het geweld dat deze mensen werd aangedaan – en veel van de mensen die in West-Europa werden gevonden – was buitensporig”, merkt Isabella op. “Dit was een traumatisch einde aan hun leven.”

Ambassadeurs van hun tijd

“Wat de omstandigheden van hun brute, voortijdige dood ook waren, deze opmerkelijke mensen zijn naar ons toegekomen als ambassadeurs van hun tijd, en kunnen ons wat vertellen over de periode duizenden jaren geleden.”

“Ze delen niet alleen de duistere aard van hun mysterieuze wereld met ons – van moord en menselijke offers – maar ook de meest elementaire aspecten van hun dagelijks leven, aspecten waar we als medemens ook mee te maken hebben.”

Het veenmoeras ontdekken

Turf van het veenmoeras is onderdeel van de Ierse cultuur. Door de geur van brandend turf, dat gedurende vele eeuwen de landelijke gebieden verwarmde, wist de reiziger dat hij thuis was. Dichters, kunstenaars en schrijvers zijn beïnvloed door het veenmoeras, de geuren, geluiden en de stilte.

Milieu-impact

Tegenwoordig weten we wat de milieu-impact van het stoken van turf is. Beschermingsmaatregelen hebben dan ook geleid tot een geleidelijke afbouw van de turfstook. Omdat de ongerepte veenmoerassen enorme hoeveelheden koolstof opslaan, is het beperken van het turfsteken een uitstekende maatregel om klimaatverandering tegen te gaan.

Bovendien helpt deze positieve stap met het behoud van wilde gebieden in het verborgen hart, en creëert zo een keten van natuurreservaten en oases van biodiversiteit.

Een daarvan is het veenmoeras Bog of Allen, een groot, verhoogd veenmoeras in het verborgen hart van Ierland tussen de rivier de Liffey en de Shannon. Er is hier veel uitgestoken veenmoeras, waar lokale bewoners de turf hebben gestoken om hun huis te verwarmen.

Het Bog of Allen Nature Centre is dé plek om alles te weten te komen over de geschiedenis, cultuur en wilde dieren van het gebied. De paden door het bos- en veenlandschap, de tuinen en tentoonstellingen geven een uitgebreid beeld van de leefomgeving en de mensen die hier al duizenden jaren wonen.

Een levend natuurreservaat

De Irish Peatland Conservation Council, die het centrum beheert, is ook verantwoordelijk voor Lodge Bog, een levend natuurreservaat met levende zonnedauw en wulpen.

Vanaf de vlonderpaden kun je goed zien hoe het tij van veenpluis het veenmoeras opnieuw heeft opgeëist, nu hier geen turf meer wordt gestoken. Andere bloemen en planten, zoals veenbes, bosbes, knollathyrus en beenbreek genieten ook van de rust van het nu heerlijk stille veenmoeras. Hier is voldoende plantenleven om de meest kieskeurige botanist mee te betoveren.

Clara Bog in county Offaly, het grootste, nog intact zijnde verhoogde veenmoeras van Ierland, is onderdeel van Bog of Allen. Colm Malone, de lokale National Parks & Wildlife-parkwachter, kent het waarschijnlijk beter dan wie dan ook.

“Ik werk hier al sinds 1994 en ben er nog steeds hevig door geïntrigeerd. In het voorjaar en de zomer komt er een enorme verscheidenheid aan vlinders en motten op het plantenleven af.”

Kijk goed en je ziet alles, van de grote heidevlinder, die alleen maar rond de natte veenmoerassen leeft, tot de moerasparelmoervlinder.

Ver weg van de bewoonde wereld

“Eigenlijk werd ik gewoon verliefd op het veenmoeras. Ik vind het heerlijk om me diep in het veenmoeras te begeven, ver weg van de bewoonde wereld.”

Colm leeft met de seizoenen. “Een bijzonder moment voor mij is wanneer de broedende wulpen, de inheemse vogels, in het voorjaar terugkeren. Ze lijken blij om terug te zijn.”

Ten zuiden van Clara Bog in county Offaly ligt het Lough Boora Discovery Park. Dit gebied in de Boora Bog heeft tussen de jaren 50 en 70 meer dan een miljoen ton turf per jaar geleverd voor commercieel en eigen gebruik.

Nu de productie is gestopt wordt het land teruggewonnen voor landbouw, ecotoerisme en educatie. Tussen de natuurlijke voorzieningen staan in Boora Bog 24 prachtige landbeelden, geïnspireerd op het industriële erfgoed van dit gebied.

Ontdekkingen uit de steentijd

In 1977 werd in Lough Boora een vindplaats uit de steentijd ontdekt. Opgravingen troffen een tijdelijke nederzetting aan die dateerde uit het mesolithische tijdperk, of ongeveer 8000 jaar geleden. Er werden stenen bijlbladen, pijlpunten en messen ontdekt rondom een reeks vuurplaatsen. Onze voorouders zouden om het vuur hebben gezeten, waarschijnlijk met een paar sterke verhalen over de jacht van die dag.

Mongan Bog, ook in county Offaly, is omgeven door een klassiek, verhoogd veenmoeras, een lappendeken van poelen, 'hummocks' (een soort moerasheuvels) en platte 'gazons' van veenmos.

De hummocks vormen een habitat voor een gevarieerd plantenleven, waaronder struikheide, veenrozemarijn, veenbes, zonnedauw en de zwavelgele, sterachtige bloemen van beenbreek. Tina Claffey vermeldt met nadruk ook nog het waterdrieblad. “De fijne gele bloemen zijn omringd door witte haren en een groot genot om te zien.”

Kloosters en kastelen

De Pilgrim’s Road naar de kloosternederzetting Clonmacnoise in county Offaly loopt langs de noordelijke rand van Mongan Bog en komt dan aan bij het klooster aan de oever van de rivier de Shannon. Net ten zuiden staat Clonony Castle, gebouwd door de lokale MacCoghlan-clan, maar later in bezit genomen door de mensen van Henry VIII.

Uiteindelijk kwam het in bezit van Thomas Boleyn. Mary en Elizabeth Boleyn woonden tot hun dood in Clonony en hebben waarschijnlijk weleens door het veenmoeras gezworven. Misschien om na te denken over het lot van hun tragische zuster Anne Boleyn, die door Henry VIII werd geëxecuteerd.

De grafsteen van de zusters ligt op ongeveer 100 meter van het kasteel.

Op minder dan 5 km van Clonony ligt het stadje Faddan More in county Tipperary. In 2006 ontdekte Eddie Fogarty, die in de turf werkte, een middeleeuws psalmenboek.

Het boek lag open bij psalm 83 en Eddie werd de eerste persoon in meer dan 1200 jaar die de Latijnse woorden weer zag. Hij bladerde gretig door de verzen. Hij bedekte het boek meteen met vochtige turf en nam contact op met het National Museum.

Verborgen schat

Dankzij het snelle werk van Eddie kon een van de grootste schatten uit het vroege middeleeuwse tijdperk van Ierland behouden worden. Het psalmenboek, dat waarschijnlijk rond 800 na Chr. is geschreven, is nu te zien in het National Museum of Ireland. Het zou zijn geschreven in Clonmacnoise of een van de andere nabijgelegen kloosters.

De monniken en schriftgeleerden in de religieuze nederzettingen van het verborgen hart van Ierland zouden hun handen hebben verwarmd bij de turfvuren. Ook de grote kastelen van de omgeving werden warm gehouden door enorme vuren die met turf van het veenmoeras werden gestoken.

Zo'n 25 km ten zuiden van Clonony staat Leap Castle, naar verluidt het meest spookachtige kasteel van Ierland. Eigenaar Sean Ryan bevestigde hoe deze machtige vesting in het verleden werd verwarmd. “Met turf inderdaad, maar nu de milieueffecten van het verbranden van turf duidelijk zijn, gebruiken we het niet meer.”

Leap Castle bewaakt al sinds de 13e eeuw de bergpas van Slieve Bloom naar Munster. Ongenode gasten, van wie er legioenen zijn geweest, werden vanuit de schietgaten bekogeld met kokend water, teer, pijlen en stenen.

Het kasteel wordt in verband gebracht met vele macabere legenden. De Bloody Chapel dankt zijn naam aan de angstaanjagende gebeurtenissen die er in de middeleeuwen plaatsvonden, maar ook nu zijn er nog vreemde verschijningen te zien, gelukkig van een meer goedaardige aard.

Sean Ryan en z'n familie wonen hier al sinds 1994. Hij neemt het angstaanjagende uiterlijk van Leap Castle voor lief en benadrukt dat het niet allemaal kommer en kwel is. “De meeste geesten die we zien zijn goedaardig”, zegt hij. “We hebben nooit problemen gehad.

“Maar er waart hier wel degelijk wat rond. Sommige bezoekers voelen een fysieke drempel om naar binnen te gaan. Sommige mensen voelden een soort wurggreep om hun nek.”

Wie weet, misschien zijn spookwezens uit de wereld der geesten uit het veenmoeras van Offaly verrezen om hier een beetje te gaan zitten spoken.

Van veenboter tot eikenhouten wegen

Dichtbij, in de gemeente Glendossaun, ligt Clear Lake. Het meer ligt op ruim 300 meter boven de zeespiegel in de Slieve Bloom Mountains en is omgeven door veenmoeras. Het droogt nooit op en overstroomt ook nooit. Maar volgens de legende heeft het meer geen bodem. Dus pas maar goed op.

In het veenmoeras zijn veenlichamen, religieuze teksten, gereedschap, wapens en broches van de afgelopen duizenden jaren teruggevonden. Ook veenboter: Ierse turfstekers hebben regelmatig blokken boter van wel 5000 jaar oud naar boven gehaald. De boter werd bewaard in houten dozen of vaten of verpakt in dierenhuiden of bast. De vraag rijst dan waarom onze voorouders boter wilden begraven?

Boter was duidelijk een waardevol goed dat misschien wel werd gebruikt om belastingen te betalen. Het veenmoeras was dus een handige 'koelkast' of misschien een veilige plek om het te verbergen voor dieven. Of misschien was de boter een offergift. Of misschien was het gewoon een kwestie van smaak ... de boter zou beter smaken als het in het veenmoeras had gelegen.

Als je er toevallig wat van tegenkomt in het veenmoeras, smeer het dan niet op je boterham. Bedek het met turf en bel het museum.

Paden naar het verleden

Maar er is nog iets dat het veenmoeras heeft behouden: een oud netwerk van wegen. In de jaren 80 werden in Corlea Bog in county Longford een aantal houten veenwegen ontdekt. De meest indrukwekkende vondst, in de buurt van Keenagh, was een bijzonder verfijnde weg van eikenhout.

Volgens een boomringanalyse dateert het bouwwerk van 148 v.Chr. en is daarmee de oudste en grootste in zijn soort in prehistorisch Europa. Niet dat de mensen die hem hebben gebouwd ook maar enige belangstelling zouden hebben gehad voor deze informatie. De Corlea Road was waarschijnlijk een speciale hoofdstraat, duidelijk een stuk beter dan de sprokkelhouten veenwegen die lokale bewoners gebruikten om zich door het moeras te verplaatsen.

Het veenmoeras heeft genoeg van de eiken planken van Corlea bewaard om archeologen een goed beeld te geven. Ze kunnen dan ook bevestigen dat de bouw ervan relatief geavanceerd was. In de buurt liggen de Hill of Uisneach, het ritueelcentrum van Ierland, in county Westmeath; en Rathcrogan, de oude hoofdstad van de provincie Connacht in county Roscommon. Misschien verbond de weg deze koninklijke vindplaatsen met elkaar voor ceremoniële doeleinden.

Het bedekkingsveenmoeras

In bedekkingsveenmoerassen is de turf gestaag over enorme, heuvelachtige stukken grond gekropen, maar bedekkingsveen is niet zo oud noch zo diep als de turf in verhoogd veenmoeras. De Cuilcagh Boardwalk in county Fermanagh, ook wel de 'Stairway to Heaven' genoemd, steekt een enorme stroom bedekkingsveenmoeras over. Een houten trap stijgt uiteindelijk naar een uitkijkplatform op Cuilcagh Mountain, met prachtig uitzicht over het omliggende veenmoeras en de omgeving.

Vlakbij ligt Sliabh Beagh, onderdeel van de county's Monaghan, Tyrone en Fermanagh, en een van de belangrijkste beschermde veenmoerassen van Ierland.

Trillend veenmoeras

Trillend veenmoeras is niet zo angstaanjagend als het klinkt. Je vindt het in de vochtigere delen van het veenmoeras, soms langs de randen van meren of in valleien in berggebieden. De begroeiing, meestal veenmos, vormt een drijvende mat boven op zeer natte turf of water.

Het vermogen van veenmos om water te absorberen is de reden waarom veenmoeras zo drassig is, en de reden waarom het soms trilt of schudt onder de voeten. Dat is de botanische verklaring. Natuurlijk denken degenen die geloven in veenmoerasgeesten – de ongrijpbare wezens die hier rondspoken – dat het trillen een andere oorzaak heeft …

Legendarische landschappen

In de Cooley Mountains in county Louth vind je niet alleen veel trillend veenmoeras, maar ook een hoop legenden, van internationaal belangrijke tot lokaal intrigerende. Hier vond The Cattle Raid of Cooley plaats, een van de grote Ierse sagen over de oudheid.

Dit gebied is prachtig, sfeervol, romantisch en leeg en inspireerde volgens niemand anders dan Nobelprijswinnaar Halldór Laxness niet alleen de legendarische veeroof, maar ook de IJslandse sagen.

Je kunt makkelijk zien hoe Cooley's legenden ontstonden. Grillige bergen doemen op uit de zee en kronkelige paden leiden door de mistflarden naar het bergveenmoeras. Banshee's, púcaí en andere mystieke wezens zorgen er bijna eigenhandig voor dat ze hun plaats in de folklore hebben.

Maar wees niet bang. Als je over een slingerend pad door het veenmoeras loopt en je hoort iets krijsen, dan is het waarschijnlijk eerder een valk of een raaf dan een banshee.

Maar met het Ierse veenmoeras weet je het natuurlijk nooit zeker …

Vier bedekkingsveenmoerassen om te ontdekken

Roundstone in county Galway

De Atlantische bedekkingsveenmoerassen van Roundstone in Connemara zijn rustige, afgelegen plaatsen, vol met wilde dieren. Maar ze hebben wel een een klein plekje in de geschiedenis van het transport. Derrigimlagh Bog, aan de westkust, is de plek waar het vliegtuig van Alcock en Brown in 1919 aankwam. 's Werelds allereerste trans-Atlantische vlucht eindigde hier in county Galway.

Céide Fields in county Mayo

De Céide Fields, aan de noordkust van Mayo, vormen een archeologisch landschap van internationale betekenis. Het is al meer dan 5000 jaar oud en het behoud van dit gebied is te danken aan de enorme groei van het bedekkingsveen.

Bog of Donard in county Down

Het veenmoeras van Donard ligt in een afgelegen bergpas aan de lijzijde van Slieve Donard, de hoogste berg van Noord-Ierland. De uit Belfast afkomstige schrijver C.S. Lewis zwierf door deze heuvels en droomde wellicht over plaatsen als Narnia. Als de zilveren voorjaarsmist 's ochtends uit het veenmoeras van Donard opstijgt, ziet het hele landschap er inderdaad uit alsof het direct uit een sprookje komt. Of een kroniek.

Garron Plateau in county Antrim

De stroompjes op het Garron Plateau, een bedekkingsveen in de bergen, stromen bruin van de turf door de glens naar beneden. Deze situatie heeft tot een zekere toevalligheid geleid: Bushmills aan de noordwestelijke rand van het veenmoeras is de oudste stokerij met vergunning ter wereld. Ze stoken al sinds 1608 legaal whiskey; in de heuvels stoken de lokale bewoners het misschien al wat langer.